Chè vằng có tên khoa học là Jasminum suptriplinerve Blume, thuộc họ Nhài (Oleaceae. Chè Vằng là thuốc bổ đắng dùng rất tốt cho phụ nữ đẻ, chè vằng có thể trị nhiễm khuẩn sau khi sinh, viêm hạch bạch huyết, viêm tử cung, viêm tuyến sữa, bế kinh, khí hư, thấp khớp, nhức xương.

Cây thuốc được đức mẹ ban tặng

Trong sách Linh Địa La Vang (1970, trang 35-36) viết: “Theo những lời truyền miệng của các tiền nhân, thì cách đây gần 200 năm, một biến cố hãi hùng do cuộc cấm đạo hoặc do chiến tranh gây nên đã khiến một nhóm người Công Giáo ở gần đồn Dinh Cát (nay tỉnh Quảng Trị) đã chạy vào cánh rừng có nhiều cây Vằng lánh nạn. Trong cơn đói khát và bệnh tật bỗng nhiên họ thấy một bà đẹp đẽ mặc áo choàng hiện ra gần một cây Đa đại thụ, mà họ nhận biết ngay là Đức Mẹ Maria. Đức Mẹ ngỏ lời an ủi họ và dạy bẻ lá quanh đó nấu uống sẽ được lành bệnh. Lạ thay, một khi nghe theo thì bệnh nhân đều bình phục, và già trẻ không còn thấy mệt mỏi”. Từ chữ Lá Vằng đọc trại đi thành La Vang và trở thành Thánh địa. Hiện trong lễ hội rước kiệu tại La Vang, lá chè Vằng vẫn được hái lá phơi khô bán cho sản phụ uống như một vị thuốc bồi dưỡng sức khoẻ, gia tăng máu huyết, làm co rút tử cung của sản phụ nhanh mà không đau bụng, làm sản phụ nhiều sữa, gương mặt tươi tắn hồng hào. Thực ra thì cây Chè vằng không chỉ được sử dụng ở Quảng trị, mà đã được nhiều dân tộc sử dụng từ lâu đời như một thứ nước uống hàng ngày nhằm tăng sức lực, chống bệnh tật… đây là một cây thuốc đặc biệt và là tri thức độc đáo của nhân dân ta. Cây chè vằng mọc hoang ở khắp nơi, là loại cây bụi nhỏ, đường kính thân không quá 6mm. Thân cứng, từng đốt vươn dài hàng chục mét, phân nhánh nhiều. Vỏ thân nhẵn màu xanh lục. Lá mọc đối hơi hình mác, phía cuống tròn, mũi nhọn, có ba gân chính nổi rõ ở mặt trên, mép nguyên, càng lên ngọn, cành lá càng nhỏ. Hoa màu trắng mọc thành xim ở đầu cành, quả hình cầu. Theo nhân dân, có 3 loại vằng, vằng lá nhỏ (vằng sẻ) dùng tốt hơn cả, vằng lá to (vằng trâu) cũng được dùng, còn vằng núi không dùng làm thuốc. Tác dụng: Nghiên cứu dược lý chứng minh lá chè Vằng có chứa alcaloid, nhựa, flavonoid, có tác dụng kháng khuẩn, chống viêm, làm tăng nhanh tái tạo tổ chức, làm mau lành vết thương và không độc. Bộ phận dùng làm thuốc là cành, lá tươi hoặc khô. Tác dụng đặc biệt của chè vằng đối với phụ nữ sau sinh cũng được kiểm nghiệm. Là thuốc bổ đắng dùng rất tốt cho phụ nữ đẻ, chè Vằng cũng có thể trị nhiễm khuẩn sau đẻ, viêm hạch bạch huyết, viêm tử cung, viêm tuyến sữa, bế kinh, khí hư, thấp khớp, nhức xương. Kinh nghiệm dân gian Việt Nam thường dùng lá chè Vằng đun lấy nước uống hay pha như pha trà để chữa sưng vú, mụn nhọt; còn dùng chữa rắn rết hay côn trùng cắn; rễ cây vằng mài với dấm thanh để làm hết mủ những ung nhọt đã nung mủ. Liều uống hàng ngày khoảng 20-30g lá khô sắc uống, nếu dùng ngoài không kể liều lượng. Bệnh viện Thái Bình dùng lá chè Vằng giã nát đắp vào nơi áp xe vú hoặc giã lá với cồn 50 độ rồi đắp vào nơi áp xe ngày 3 lần, đêm 2 lần. Thời gian điều trị thường là 1 ngày đến 1 tuần tùy theo bệnh nặng hay nhẹ và được bắt đầu chữa bằng lá chè vằng sớm hay muộn, trung bình 1,5 đến 2 ngày. Ngoài tác dụng kháng khuẩn, chống viêm, chè Vằng được sử dụng dưới dạng đồ uống có tác dụng giải nhiệt, giải khát, bổ gan, lợi mật, kích thích tiêu hoá, tăng cường tuần hoàn máu, giảm béo, lợi sữa rõ rệt. Nước chè Vằng uống ban đầu có vị hơi đắng, sau thấm ngọt, tính mát và lành. Điều đặc biệt là dùng được cho cả nam giới. Dùng chè Vằng đều đặn thấy bụng nhỏ, mỡ máu hạ, người ấm, huyết áp ổn định và ăn ngủ rất tốt. Đặc biệt, Trường Đại học Dược Hà nội cũng có nhiều đề tài nghiên cứu về chè Vằng như đề tài: Tác dụng chống nhiễm khuẩn của cây Chè Vằng mọc ở Quảng Nam - Đà Nẵng. Nghiên cứu này được áp dụng điều trị ở 254 sản phụ và cho nhiều kết quả đáng chú ý. Ví dụ như không dùng thuốc kháng sinh mà chỉ dùng chè Vằng trong trường hợp đẻ thường, giảm 50% thuốc kháng sinh trong trường hợp đẻ khó…Các sản phụ khi dùng chè Vằng rất lợi sữa, người chóng khỏe, các cơ bụng, cơ tử cung co lên nhanh chóng, ăn ngon miệng. Các GS.TS trường Dược cũng đã bào chế thử cao chè Vằng, thuốc từ chè Vằng cho kết quả rất tốt.

Phân biệt chè vằng và lá ngón

Chè vằng dễ nhầm lẫn với lá ngón (Gelsemium elegans Benth.), một loại cây rất độc (thuốc độc bảng A), không chỉ vì cây chè vằng đôi khi còn được gọi là cây lá ngón, mà còn vì hình dạng bên ngoài, thân, cành chè vằng tương đối giống với thân cành lá ngón, nhất là khi đã chặt khỏi gốc và bỏ hết lá. Cây chè vằng có thể phân biệt với cây lá ngón nhờ vào đặc điểm lá, hoa và quả. Lá chè vằng có 3 gân dọc trong đó 2 gân bên uốn cong theo mép lá, rõ rệt. Hoa chè vằng màu trắng với mười cánh hoa trong khi hoa lá ngón mọc thành chùm, phân nhánh nhiều lần (từ 2 đến 3 lần) màu vàng. Quả chè vằng hình cầu cỡ hạt ngô, chín màu vàng, có một hạt rắn chắc trong khi quả cây lá ngón hình trụ (khoảng 0,5x1cm), khi chín tự mở, nhiều hạt (tới 40 hạt), nhỏ, hình thận, có diềm mỏng, phát tán theo gió.  Đã có nhiều cái chết thương tâm vì nhầm lẫn này. Điển hình năm 1993 đã có hơn bảy người chết vì buôn bán lá chè Vằng. Vì vậy mặc dù chè Vằng là một cây thuốc rất quý, nhất là cho phụ nữ sau khi đẻ nhưng nhất thiết phải cẩn thận khi mua dùng, nên mua của những thầy lang uy tín, người thân thiết đã dùng chè Vằng lâu năm…Tốt nhất nên mua sản phẩm từ cao chè Vằng do các GS.TS dược học bào chế và được nhà nước cấp phép. Hiện trên thị trường có sản phẩm DƯỠNG MẪU KHANG có thành phần là cao chè Vằng sẻ (loại Vằng tốt nhất được các GS.TS đại học dược trồng theo tiêu chuẩn sạch) và Tam thất (còn gọi là Kim bất hoán) được các bác sỹ sản phụ đánh giá cao về tác dụng. Việc phối hợp 2 dược liệu kinh điển dùng cho phụ nữ sinh đẻ này đã đem lại tác dụng rõ rệt cho sản phẩm Dưỡng mẫu khang. Hy vọng cây thuốc đặc sắc của Việt Nam này sẽ sớm có mặt ở nhiều nước, đem lại niềm vui cho các bà mẹ trên toàn thế giới. Có thể lắm chứ!

GS.TS Nguyễn Duy Thuần